ასტეროიდები

     ასტეროიდები მყარი, კლდოვანი და დროებითი ობიექტებია. მათი უმრავლესობა უფორმოა, ზოგიერთს კი სფეროს ფორმა აქვს.

ასტეროიდების სარტყელი

     მზის სისტემაში ასტეროიდები ძირითადად თავმოყრილია მარსსა და იუპიტერს შორის და კოსმოსის ამ ნაწილს „ასტეროიდების სარტყელს“ ეძახიან.

     დღე-ღამისა და წელიწადის ხანგრძლივობა სხვადასხვა ასტეროიდზე განსხვავებულია, მაგალითად, ასტეროიდ იდას თავის ღერძის გარშემო შემობრუნებისათვის 4,6 საათი სჭირდება, ხოლო მზის გარშემო შემობრუნებისათვის - 4,8 წელი.

    მიუხედავად იმისა, რომ ასტეროიდები უმეტესად მზის გარშემო საკუთარ ორბიტაზე ბრუნავენ, ზოგჯერ შეიძლება გადაუხვიონ ორბიტიდან და კოსმოში განაგრძონ მოძრაობა.

     ასტეროიდებზე არ არის ატმოსფერო.

ცერერა

   ცერერა - მზესთან ყველაზე ახლოს და ამავე დროს, პირველი აღმოჩენილი ასტეროიდია (ჯუზეპე პიაციმ აღმოაჩინა 1801 წელს).

     ყველაზე დიდი ასტეროიდია ვესტა (აქამდე მის ადგილს იჭერდა ცერერა, მაგრამ ახლა მას ჯუჯა პლანეტად მიიჩნევენ, რის გამოც ვესტამ დაიკავა ეს წოდება).

     მინიმუმ 150 ასტეროიდია ცნობილი, რომელთაც საკუთარი თანამგზავრი ჰყავთ, ზოგს - ორიც კი). ზოგიერთ ასტეროიდზე წვრილი რგოლებიც არის აღმოჩენილი.

     დღეისათვის 10-ზე მეტ კოსმოსურ ხომალდს აქვს შესწავლილი ასტეროიდები.

პლანეტა ნეპტუნი

ნეპტუნი

     ნეპტუნი მზის სისტემაში მერვე ადგილზე მოძრავი პლანეტაა. მას სახელი უწოდეს ძველმა რომაელებმა ზღვის ღმერთის პატივსაცემად. ის კოსმოსში კაშკაშა ცისფერი ჩანს, რაც მის ღრუბლებში მეთანის არსებობითაა გამოწვეული. 

     ნეპტუნს თავის ღერძის გარშემო შემობრუნებისათვის 16 საათი სჭირდება, ხოლო მზის გარშემო შემობრუნებისათვის - 165 წელი.

     ურანის მსგავსად, ნეპტუნიც „ყინულის გიგანტია“. დედამიწის ზომის ბირთვის გარშემო წყლის, ამიაკისა და მეთანის მკვრივი, ცივი და სქელი ფენაა გარშემორტყმული.

     ნეპტუნის მაგნიტური ველი 27-ჯერ ძლიერია, ვიდრე დედამიწის.

ნეპტუნის რგოლები

     ნეპტუნის თანამგზავრებიდან  13 რეგისტრირებულია (1 თანამგზავრი კი „ელოდება“ ოფიციალურ აღიარებას). ყველაზე დიდი თანამგზავრია ტრიტონი. როგორც ფიქრობენ, ის ერთ დროს ჯუჯა პლანეტა იყო და „ჩაიჭირა“ ნეპტუნმა.

     ნეპტუნის გარშემო 6 წვრილი რგოლია.

     „ვოიაჯერ-2“ ერთადერთი კოსმოსური ხომალდია, რომელიც ნეპტუნს „სტუმრობდა“.

     

პლანეტა ურანი

ურანი

     ურანი მზის სისტემაში მოძრავი მეშვიდე პლანეტაა. მას სახელი უწოდა გერმანელმა ასტრონომმა იოჰან ბოდემ ბერძნულ მითოლოგიაში ცის ღმერთის პატივსაცემად, რომელიც ცის ყველაზე პირველ მბრძანებლად ითვლებოდა.

     ურანს თავის ღერძის გარშემო შემობრუნებისათვის 17 საათი სჭირდება, ხოლო მზის გარშემო შემობრუნებისათვის - 84 წელი.

     ურანს „ყინულის გიგანტსაც“ ეძახიან, რადგან მის ქვიან ბირთვს გარს აკრავს წყლის, მეთანისა და ამიაკის ნარევისგან შექმნილი სქელი და მკვრივი ყინულოვანი გარსი. ურანს ატმოსფეროც აქვს, რომელსაც ქმნის უმეტესად წყალბადი და ჰელიუმი. მათ ასევე ერევა მეთანი, რომელიც პლანეტას მოცისფრო-მომწვანო ფერს აძლევს. ურანის ატმოსფერო ყველაზე ცივი პლანეტარული ატმოსფეროა მზის სისტემაში და პლანეტის ტემპერატურაც -224 გრადუსია ცელსიუსით.

     ურანს აქვს საკუთარი მაგნიტური ველი.

პლანეტების ბრუნვის მიმართულება

     აღსანიშნავია, რომ ვენერას მსგავსად, ურანიც აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ ბრუნავს. ამასთან, ის ისე ძლიერაა გადახრილი, რომ ფაქტობრივად, „გვერდზე წამოწოლილი“ ბრუნავს. შედეგად, ურანზე სეზონები იცვლება 20 წელიწადში ერთხელ (იგულისხმება დედამიწის წელიწადი).

   „ ვოიაჯერ-2“ - ერთადერთი კოსმოსური აპარატია, რომელიც ურანს „სტუმრობდა“.

     ურანს 27 თანამგზავრი ჰყავს, რომელთაც სახელები უწოდეს უილიამ შექსპირისა და ალექსანდრე პოუპის ნაწარმოებების პერსონაჟების მიხედვით. ობერონი და ტიტანია ურანის ყველაზე დიდი თანამგზავრებია.

     ურანს აქვს 13 სუსტი და მუქი ფერის რგოლი.

პლანეტა სატურნი

სატურნი

     სატურნი მზის სისტემაში მეშვიდე ადგილზე მოძრავი პლანეტაა, სიდიდით კი - მეორე ადგილზეა. მას სახელი უწოდეს ძველმა რომაელებმა მიწათმოქმედების ღმერთის პატივსაცემად.

     სატურნს თავისი ღერძის გარშემო შემობრუნებისათვის 10,7 საათი სჭირდება, ხოლო მზის გარშემო შემობრუნებისათვის - 29 წელი.

     იუპიტერის მსგავსად სატურნიც „გაზის გიგანტია“ და შედგება აირებისა და სითხეებისაგან, თუმცა მეცნიერთა აზრით, პლანეტის შიგნით რკინის, ნიკელისა და ყინულისგან შექმნილი ბირთვიც არის, რომელსაც გარსს აკრავს ამიაკი, მეთანი და წყალი, შემდეგ კი წყალბადისა და ჰელიუმის სქელი შრე, რომელიც მის ატმოსფეროსაც ქმნის.

     სატურნზე ქრის ქარი, აღინიშნება მაგნიტური ველი და პოლარული ციალი.

     სატურნს ჯერ-ჯერობით 5 კოსმოსური აპარატი „სტუმრობდა“.

     საინტერესოა, რომ სატურნის სიმკვრივე ყველა პლანეტის სიმკვრივეზე ნაკლებია. უფრო მეტიც, მისი სიმკვრივე წყლის სიმკვრივესაც კი ჩამორჩება (ეს იმას ნიშნავს, რომ  თუ იარსებებდა  წყლით სავსე გიგანტური აუზი, სატურნი მასში იტივტივებდა).

ტიტანი

     სატურნს 62 თანამგზავრი ჰყავს, რომელთაგან 53 უკვე შესწავლილია, 9 კი - ჯერაც კვლევის პროცესშია. ყველაზე დიდია ტიტანი, რომელიც მზის სისტემაში სიდიდით მეორე ადგილზე მდგარი თანამგზავრია (იუპიტერის თანამგზავრ განიმედეს შემდეგ). 

     სატურნს გარშემო 7 რგოლი აქვს, რომლებსაც ქმნის ყინულისა და ქვის მილიარდობით ნაწილაკი. მეცნიერთა აზრით, ეს ნაწილაკები კომეტების, ასტეროიდებისა და თანამგზავრების დაშლის შედეგად დარჩენილი ნარჩენებია.

     სატურნზე სიცოცხლისათვის ხელსაყრელი პირობები არ არის, თუმცა მისი ზოგიერთი თანამგზავრი შეიძლება გამოდგეს საამისოდ, მაგალითად, ტიტანი.
ქვემოთ მოცემულ ბმულზე შეგიძლიათ დაათვალიეროთ სატურნის თანამგზავრები:
სატურნის თანამგზავრები

პლანეტა იუპიტერი

იუპიტერი და მისი ცნობილი
წითელი ლაქა

     იუპიტერი მეხუთე ადგილზე მოძრავი პლანეტაა, სიდიდით კი 2-ჯერ დიდია, ვიდრე მზის სისტემაში არსებული ყველა პლანეტა ერთად აღებული. მას სახელი ძველმა რომაელებმა უწოდეს ღმერთების „მეფის“  პატივსაცემად (რადგან იუპიტერიც „პლანეტების მეფეა“ თავისი სიდიდით).

     იუპიტერს თავის ღერძის გარშემო შემობრუნებისათვის 10 საათი სჭირდება, ხოლო მზის გარშემო შემობრუნებისათვის - 12 წელი.

     იუპიტერს „გაზის გიგანტს“ ეძახიან, რადგან მისი ზედაპირი სითხეებისა და აირებისგან არის შექმნილი, თუმცა ვარაუდობენ, რომ მის შიგნით დედამიწის ზომის მყარი ბირთვიც არის. ეს პლანეტა მოყვითალო-ნარინჯისფერია, რასაც განაპირობებს გოგირდისა და ფოსფორის ნაერთები. ზედაპირზე შეინიშნება ელვა, პოლარული ციალი და შტორმი (მაგალითად, დიდი წითელი ლაქა, რომელიც პლანეტას შორიდანაც ემჩნევა, სინამდვილეში გიგანტური შტორმია და დაახლოებით 300 წელია მძვინვარებს).

     იუპიტერის ატმოსფერო ძირითადად წყალბადსა და ჰელიუმს შეიცავს. იმის გამო, რომ ზედაპირი აირისა და სითხეებისაგან შედგება, ამ პლანეტის ზუსტი ტემპერატურის დადგენას მეცნიერები ვერ ახერხებენ (ვარაუდით ის -145-დან +21 გრადუსამდე (ცელსიუსით) მერყეობს).

     იუპიტერს მთელ მზის სისტემაში ყველაზე ძლიერი მაგნიტური ველი აქვს და ის 20 000-ჯერ აღემატება დედამიწის მაგნიტურ ველს. 

     იუპიტერს 67-მდე თანამგზავრი ჰყავს, რომელთაგან 50 უკვე შესწავლილია, 17 კი - ჯერაც კვლევის პროცესშია. განსაკუთრებით ცნობილია მისი 4 თანამგზავრი: იო, ევროპა, განიმედე და კალისტო.

განიმედე

იო

     განიმედე მზის სისტემაში ყველაზე დიდი თანამგზავრია და თვით პლანეტა მერკურსაც აღემატება. ამავე დროს ის ერთადერთი თანამგზავრია, რომელსაც საკუთარი მაგნიტური ველი არ აქვს. 

     იო მზის სისტემაში იმით გამოირჩევა, რომ  ვულკანურად ყველაზე აქტიური სხეულია.

ევროპა

კალისტო

     ევროპის ზედაპირი უმეტესად წყლიანი ყინულისგან შედგება.

     მართალია იუპიტერზე სიცოცხლისთვის ხელსაყრელი პირობები არ არის, მაგრამ მის ზოგიერთ თანამგზავრზე წყლიანი ყინულის არსებობა მეცნიერებს საფუძველს აძლევს ივარაუდონ მათზე სიცოცხლის ნიშნების არსებობა.

     1979 წელს დადგენილ იქნა, რომ იუპიტერს გარშემო 3 სუსტი რგოლი აქვს.

შეადარე დედამიწა და მთვარე იუპიტერის 4 თანამგზავრს :)

პლანეტა მარსი

მარსი

     მარსი მზის სისტემაში მეოთხე ადგილზე მოძრავი პლანეტაა, სიდიდით კი - მეშვიდეა და მხოლოდ მერკურს აღემატება ზომაში (მისი დიამეტრი 2-ჯერ პატარაა, ვიდრე დედამიწის დიამეტრი). სისხლისფერი წითელი ფერის გამო ძველმა რომაელებმა მარსს ომის ღმერთის სახელი უწოდეს. 

     თავისი ღერძის გარშემო შემობრუნებისათვის მარსს 24 საათზე ცოტათი მეტი დრო სჭირდება, ხოლო მზის გარშემო შემობრუნებისათვის - 687 დღე.

     მარსის ატმოსფერო საკმაოდ მკვრივია, მაგრამ ძალიან თხელ შრეს წარმოადგენს და ძირითადად შედგება ნახშირორჟანგისაგან, აზოტისა და არგონისაგან. ის ვერ ქმნის ღრუბლებს და ამის გამო მარსის კლიმატი ძალიან ცივი და მშრალია (საშუალო ტემპერატურა არის -50 გრადუსი ცელსიუსით).

    სხვაგვარად მარსს „წითელ პლანეტასაც“ ეძახიან, რასაც განაპირობებს მის ზედაპირზე რკინის მინერალების სიჭარბე. ზედაპირზე ასევე არის უამრავი კრატერი, ვულკანი, უდაბნო, ველი, პოლუსებზე კი - ყინულის „ქუდები“. აღსანიშნავია, რომ მარსის ყინული ე.წ. „მშრალი ყინულია“, რომელიც შექმნილია არა წყლისგან, არამედ ატმოსფეროში არსებული ნახშირორჟანგისაგან.    

მთა ოლიმპი

     მარსზე მდებარეობს მზის სისტემის პლანეტებზე არსებულ მთებს შორის ყველაზე მაღალი მთა - ოლიმპი (სიმაღლე - 27 კმ) და ყველაზე გრძელი კანიონი - მარინერი (სიგრძე - 4000 კმ, სიღრმე - 7 კმ).

კანიონი - მარინერი

     მარსის წარმოსახვითი ღერძი საკმაოდ დახრილია ორბიტისადმი, რის გამოც მზის გარშემო ბრუნვისას არათანაბრად ხდება მზის სითბოსა და სინათლის მიღება. სწორედ ამიტომ, მარსზე დედამიწის მსგავსად ხდება სეზონების ცვლა, რასაც თან ახლავს ტემპერატურისა და სინათლის ინტენსივობის ცვლილება, ყინულების დნობა ან მომატება და სხვ.

     მარსი 40-ზე მეტ კოსმოსურ აპარატს აქვს გამოკვლეული, მასზე რამდენიმე მარსმავალიც არის გაშვებული. 

ფობოსი

დეიმოსი

     მარსს 2 თანამგზავრი ჰყავს: ფობოსი (ძვ.ბერძნ. „შიში“) და დეიმოსი (ძვ.ბერძნ. „საშინელება“), რგოლები კი არ აქვს.

პლანეტა დედამიწა

   

დედამიწა მზის სისტემაში მესამე ადგილზე მოძრავი პლანეტაა. ის სიდიდით მეხუთე ადგილზეა.

     თავისი ღერძის გარშემო შემობრუნებისათვის დედამიწას 24 საათი სჭირდება, მზის გარშემო შემობრუნებისათვის კი - 365 დღე.

     დედამიწის ატმოსფერო საკმაოდ სქელია და შედგება უმეტესად აზოტისა და ჟანგბადისაგან, რაც სიცოცხლის არსებობისათვის ერთ-ერთ აუცილებელ პირობას ქმნის. გარდა ამისა, ატმოსფერო გვიცავს უამრავი მეტეორისაგან, რომელთა დიდი ნაწილი დედამიწის ზედაპირთან მოახლოებამდე იწვის და მტვრად იფანტება.

     დედამიწის ზედაპირზე არის მთები, კანიონები, დიდი ველები. ხმელეთთან შედარებით მეტი ნაწილი წყლით არის დაფარული.

     ჩვენს პლანეტას მაგნიტური ველიც აქვს, რომლის პოლუსებიც გეოგრაფიული პოლუსების ახლოს მდებარეობს.

დედამიწა (2015 წლის ფოტო)

     დედამიწას ჰყავს 1 თანამგზავრი - მთვარე, არ აქვს რგოლები.

პლანეტა ვენერა

ვენერა

     ვენერა მზის სისტემაში მეორე ადგილზე მოძრავი პლანეტაა. მას სახელი უწოდეს ძველმა რომაელებმა სიყვარულისა და სილამაზის ქალღმერთის პატივსაცემად. ის ერთადერთი პლანეტაა, რომელსაც ქალის სახელი ჰქვია. ეს, ალბათ, იმის გამო, რომ ვენერა ყველაზე ლამაზი ქალღმერთია რომაულ მითოლოგიაში ისევე, როგორც ეს პლანეტაც ყველაზე კაშკაშა პლანეტაა.

     ვენერას დედამიწის „ტყუპისცალს“ ეძახიან, რადგან ისინი მსგავსია ზომით, მასით, სიმკვრივით, შედგენილობით, თუმცა ძლიერ განსხვავდებიან არსებული პირობებით.

     თავის ღერძის გარშემო შემობრუნებისათვის ვენერას სჭირდება 243 დღე, ხოლო მზის გარშემო შემობრუნებისათვის - 225 დღე (გამოდის, ვენერაზე წელიწადი უფრო ხანმოკლეა, ვიდრე დღე-ღამე).

     ვენერას ატმოსფერო ძლიერ მკვრივი და ტოქსიკურია. ის ძირითადად შედგება ნახშირორჟანგისა და აზოტისაგან, ასევე გოგირდმჟავის ღრუბლებისაგან. ნახშირორჟანგის სქელი შრე პლანეტაზე ქმნის „სათბურის ეფექტს“, რის გამოც მის ზედაპირზე ტემპერატურა დაახლოებით +480 გრადუსს აღწევს (ცელსიუსით). 

     ვენერაზე ცოტაა კრატერების რაოდენობა (რის გამოც მიიჩნევენ, რომ ის ახალგაზრდა პლანეტაა), თუმცა ძალიან ბევრია ვულკანი.

ვენერას ზედაპირის 3D გამოსახულება

     ვენერა 40-ზე მეტმა კოსმოსურმა აპარატმა გამოიკვლია, მაგრამ ძლიერი სიმხურვალის გამო მასთან მიახლოებას კოსმოსური ხომალდი მხოლოდ რამდენიმე საათით ახერხებს, შემდეგ კი ნადგურდება.
    პლანეტების უმრავლესობისგან განსხვავებით,  ვენერა ბრუნავს აღმოსავლეთიდან დასავლეთით, რის გამოც აქ მზე „ამოდის“ დასავლეთიდან და „ჩადის“ აღმოსავლეთით.
     2005 წელს კოსმოსურმა ხომალდმა „Venus Express“-მა ვენერაზე აღმოაჩინა ელვის დამადასტურებელი ფაქტები. დედამიწაზე ელვას იწვევს წყლის ორთქლის ღრუბლები, ვენერაზე კი - გოგირდმჟავის ღრუბლები.
     ვენერას არ ჰყავს თანამგზავრი და არ აქვს რგოლები.

პლანეტა მერკური

     მერკური - მზის სისტემაში პირველ ადგილზე მოძრავი პლანეტაა. მას სახელი უწოდეს ძველრომაულ მითოლოგიაში ვაჭრობის ღმერთის - სწრაფმავალი მერკურის პატივსაცემად, რადგანაც მერკური ყველა პლანეტაზე უფრო სწრაფად მოძრაობს ცის თაღზე. ამ პლანეტის შესახებ ცნობები ჯერ კიდევ ძველი შუმერების ხელნაწერებში გვხვდება (დაახლოებით 5000 წლის წინ).

მერკური

     მერკური ყველაზე პატარა პლანეტაცაა და დედამიწის მთვარესაც კი მცირედ აღემატება. მისი ზედაპირი მყარია და მასზე მრავალი კრატერი შეინიშნება.  

     თავის ღერძის გარშემო შემობრუნებისათვის მერკურს 59 დღე სჭირდება, ხოლო მზის გარშემო შემობრუნებისათვის - 88 დღე.

      მერკურს ატმოსფერო არ აქვს, თუმცა გარს აკრავს თხელი ფენა - ეგზოსფერო, რომელიც უმეტესად ჟანგბადის, ნატრიუმის, წყალბადის, ჰელიუმის და კალიუმისგან შედგება. ეს ატომები პლანეტის ზედაპირიდან მზის სხივების ზემოქმედებით ისხლიტება.
     მერკურზე ტემპერატურა დღისით +430 გრადუსია (ცელსიუსით), ღამით კი -180 გრადუსი, რასაც განაპირობებს ატმოსფეროს უქონლობა, რის გამოც კოსმოსში იფანტება მისი სითბო.
     მერკურზე არ ხდება სეზონების ცვლა. ამის მიზეზი ის არის, რომ მერკურის ღერძი მისი ორბიტისადმი თითქმის მართობულად (90 გრადუსით) მდებარეობს, რაც ასევე იწვევს მის ზედაპირზე სითბოს არათანაბრად განაწილებას. ვარაუდობენ, რომ მერკურის პოლუსებზე ყინულიც არის.

მერკურის კრატერებიანი ზედაპირი

     მერკურს მხოლოდ 2 კოსმოსური ხომალდი მიუახლოვდა: „Mariner-10“ (1974-1975 წლებში) და „Messenger“-ი (2011 წელს). მეცნიერები ყველა ზე მეტად გააოცა „Mariner-10“-ის მიერ დადგენილმა ფაქტმა იმის შესახებ, რომ მერკურს გააჩნია მაგნიტური ველი, რასაც განაპირობებს მისი რკინისგან შემდგარი ბირთვი.
     მერკურიდან მზე 3-ჯერ უფრო დიდი ზომის ჩანს, ვიდრე დედამიწიდან.
     მერკურს არ ჰყავს ბუნებრივი თანამგზავრი და არ აქვს რგოლები.

როგორ კომბინაციებს შეიძლება ქმნიდნენ X და Y ქრომოსომები?

     როგორც იცით, ადამიანის შემთხვევაში Y-ქრომოსომის მქონე ინდივიდები ყოველთვის მამრობითი სქესის არიან, რასაც განაპირობებს ამ ქრომოსომაში (SRY)-გენის არსებობა, რომელიც პასუხისმგებელია მამრობითი სასქესო ნიშნების განვითარებაზე. თუმცა იდენტიფიცირებულია მამრობითი სქესის რამდენიმე ინდივიდი XX გენოტიპითაც (სიხშირე - 1 : 20 000 ადამიანი). როგორც აღმოჩნდა, ასეთ მამაკაცებში ერთ-ერთ X-ქრომოსომაზე მიკრულია Y-ქრომოსომის ის უბანი, რომელშიც ლოკალიზებულია (SRY)-გენი (ტრანსლოკაციის შედეგად). 

     ცნობილია ასევე მამაკაცები XXXY (48 ქრომოსომა) და XXXXY (49 ქრომოსომა) გენოტიპებით, რომლებსაც აღენიშნებათ გონებრივი ჩამორჩენილობა და დაავადებათა მთელი „ბუკეტი“.

     XXXX გენოტიპის მქონე ქალები ძლიერ ჩამორჩებიან გონებრივი განვითარების თვალსაზრისით, თუმცა გარეგნულად ნორმალურად გამოიყურებიან.

     1961 წელს გამოვლენილ იქნა პირველი მამაკაცი XYY გენოტიპით. ასევე აღმოჩენილია XXYY ქრომოსომული ნაკრების მქონე მამაკაცი. ორივე შემთხვევაში სიმპტომები ჰგავს კლაინფელტერის სინდრომის დროს გამოვლენილ სიმპტომებს. ადრე მიიჩნეოდა, რომ Y-ქრომოსომის სიჭარბე ზრდიდა ადამიანში აგრესიულობის დონეს, თუმცა დღეისათვის ეს ვარაუდი უარყოფილია. სამაგიეროდ, დადგენილ იქნა, რომ, რაც მეტია ქრომოსომულ ნაკრებში X და Y ქრომოსომების რაოდენობა, მით მეტად დაქვეითებულია ინდივიდის ინტელექტი.

     YO და OO (ქსომოსომული ნაკრები სასქესო ქრომოსომების გარეშე) გენოტიპის მქონე ზიგოტა იღუპება და ვერ ვითარდება.